Zwrot przestrzenny
Zwrot przestrzenny (ang. spatial turn) – nurt badawczy w naukach humanistycznych, który zakłada, że przestrzeń, w której żyje i działa człowiek, nie jest faktem obiektywnym, lecz społecznym. Jego przedstawiciele twierdzą, że terminy przestrzenne są z jednej strony formowane przez aktywność człowieka, a z drugiej same na niego oddziaływają – dlatego pojęcia geograficzne (takie jak np. kontynenty czy miasta) są tylko kulturowo uwarunkowanym konstruktem myślowym[1].
Zwrot przestrzenny występuje w geografii, historiografii, literaturoznawstwie, socjologii, czy politologii. Część jego przedstawicieli postuluje utworzenie nowej dyscypliny naukowej, nazywanej najczęściej humanistyką przestrzenną (ang. spatial humanities)[1].
Historia[edytuj | edytuj kod]
Pierwsze prace zaliczane do tego nurtu powstały w ramach geografii społecznej w latach 70. XX wieku. Wywołały one ożywione debaty na kilku konferencjach naukowych, w czasie których dyskutowano nad związkiem między przestrzenią działania człowieka a jego aktywnością. Odwoływano się w nich często do badań Michela Foucaulta, który już w 1967 roku twierdził, że analiza przestrzeni społecznych zastąpi w przyszłości tradycyjne analizy historyczne[2].
Dyskusje te podsumował i pierwszy użył terminu spatial turn amerykański geograf Edward Soja w pracy Postmodern Geographies:The Reassertion of Space in Critical Social Theory z 1989 roku. Soja skrytykował wywodzącą się z marksizmu tendencję do prowadzania badań nad historycznym i społecznym rozwojem ludzkości w ten sposób, że czynnik geograficzny był traktowany jako wartość stała. Jego zdaniem w badaniach tego typu należy uwzględnić jako zmienną, obok czynników historycznego i społecznego, także czynnik geograficzny[3]. W wydanej w 1996 roku pracy Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places Soja w praktyce zastosował własne postulaty analizując konceptualizację przestrzeni społecznej w dziejach między innymi Los Angeles, kalifornijskiego hrabstwa Orange oraz Amsterdamu[4].
Na przełomie XX i XXI wieku zwrot przestrzenny zadeklarowali przedstawiciele innych niż geografia dyscyplin naukowych, przede wszystkim historiografii, politologii i socjologii. Propagatorem tego pojęcia był niemiecki uczony Karl Schlögel, głównie za sprawą zbioru studiów, wydanego w Polsce w 2009 roku jako W przestrzeni czas czytamy. O historii cywilizacji i geopolityce. W swoich badaniach, opublikowanych w wielu pracach wydanych na przełomie XX i XXI wieku, Schlögel doszedł między innymi do wniosku, że w życiu społecznym Europy Środkowej, obok czynnika historycznego, dużą rolę odgrywa język i pojęcia używane do opisywania przestrzeni geograficznej[2].
Badania[edytuj | edytuj kod]
Badacze reprezentujący nurt zwrotu przestrzennego podejmowali badania nad różnorodnymi problemami koncentrującymi się wokół zagadnienia przestrzeni. Należą do nich między innymi ogólny rozwój form percepcji przestrzeni, konstruowanie obrazu przestrzeni geograficznej w poszczególnych tekstach i różnych rejonach ekumeny, kulturowe uwarunkowania pojęć geograficznych, związek między obserwacją naoczną a wiedzą paradygmatyczną, sposoby definiowania i opisywania przestrzeni nieznanych z autopsji, włączenie sacrum w przestrzeń fizyczną, fabularyzacja przestrzeni (czyli jej porządkowanie przez przypisywanie określonych narracji poszczególnym obiektom), ewolucja form konceptualizacji przestrzeni geograficznej, sposoby definiowania granic, czy wpływ przestrzeni wyobrażonej na opis krajobrazu[5]. Szczególną uwagą politologów cieszą się badania nad związkiem pomiędzy formą konstruowania przestrzeni a sposobem ustanawiania władzy i wzajemnych stosunków[6].
Do prac tego nurtu w nauce polskiej zalicza się między innymi Fabularyzacja przestrzeni. Średniowieczny przykład granic Jacka Banaszkiewicza z 1979 roku, Poczucie przestrzeni i świadomość geograficzna Bronisława Geremka z 1997 roku, Terytorium a świat: wyobrażeniowe konfiguracje przestrzeni w literaturze portugalskiej od schyłku średniowiecza do współczesności Ewy Łukaszyk z 2003 roku, czy „Contra naturam?” Czwarty kontynent i problem antypodów w starożytności i średniowieczu Jerzego Strzelczyka z 2003 roku[5].
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Krawiec 2012 ↓, s. 536–537.
- ↑ a b Krawiec 2012 ↓, s. 536.
- ↑ Postmodern Geographies: The Reassertion of Space in Critical Social Theory. Google Books. [dostęp 2015-10-26]. (ang.).
- ↑ Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places. Google Books. [dostęp 2015-10-26]. (ang.).
- ↑ a b Krawiec 2012 ↓, s. 538–539.
- ↑ Krawiec 2012 ↓, s. 540.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Adam Krawiec: „Zwrot przestrzenny” w mediewistyce. W: Vademecum historyka mediewisty. Jarosław Nikodem, Dariusz Andrzej Sikorski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 536–540. ISBN 978-83-01-17239-8.