Kultura madziarowska

Kultura madziarowska (sk. maďarovská kultúra) – kultura archeologiczna wczesnej i starszej epoki brązu, będąca częścią tak zwanego horyzontu madziarowsko-wieterzowskiego. Jej nazwa pochodzi od stanowiska we wsi Mad'arovce (obecnie Malinovec), położonej niedaleko Levic na Słowacji.

Geneza

Jej genezy doszukujemy się na bazie kultury Kisapostag przy silnych wpływach wczesnej fazy kultury unietyckiej. Duże znaczenie miały też oddziaływania kultur o powiązaniach ze środowiskiem anatolijsko-egejskim i bałkańskim.

Chronologia i obszar występowania

Kulturę madziarowską datujemy według chronologii Paula Reineckego na okresy epoki brązu A2 i B1, czyli według lat kalibrowanych na 1950–1500 lat p.n.e. W kulturze tej wyróżniono trzy fazy jej istnienia:

1. unietycko-madziarowska (nazywana unietycko-kosztańską we wschodniej Słowacji)
2. klasyczną
3. późną

Zasięgiem swoim obejmuje południowo-zachodnią Słowację, częściowo także północno-zachodnie Węgry oraz Burgenland w Austrii. Wyróżnia się także grupę wschodnią we wschodniej Słowacji.

Osadnictwo i budownictwo

Ludność kultury madziarowskiej zamieszkiwała osady lokowane na wzgórzach, a także osady w typie telli. Osady te były fortyfikowane wałami ziemnymi lub kamiennymi i fosami. W osiedlach znajdowały się budynki mieszkalne kwadratowe lub prostokątne, z paleniskami wewnątrz. Grube warstwy kulturowe świadczą o stosunkowo intensywnym osadnictwie w obrębie grodów i o długim ich zamieszkiwaniu. Duża ilość znajdowanych zabytków metalowych świadczy o rozwiniętej produkcji metalurgicznej. Rozwinięty był także przemysł kościany i rogowy. Najbardziej znane z osad kultury madziarowskiej to: Nitrianský Hrádok-Zámeček, która otoczona była wałem o konstrukcji plecionkowej, Veselé, Mistelbach i Ivanovce.

Obrządek pogrzebowy

Cmentarzyska tej kultury są dość słabo rozpoznane. Spotyka się pochówki szkieletowe w jamach lub w warstwie kulturowej na terenie osad. W młodszej fazie pojawiają się pochówki ciałopalne, także spotykane w obrębie osiedli. Na stanowisku w miejscowości Borotice odkryto kurhanowe cmentarzysko na którym kurhany były otoczone rowkiem dookolnym. Znane są też pochówki dzieci w naczyniach glinianych – pitosach. W grobach tej kultury dość często spotykamy ślady rabunku. Można zauważyć, że wybierano z odkopanych pochówków konkretne kości, zwłaszcza żebra. Nie wiadomo jednak czy groby te były obrabowane przez ludność tej samej kultury.

Inwentarz

Ceramika kultury madziarowskiej jest dość zróżnicowana pod względem formy. Licznie występują tu dzbany (między innymi dzbany na małych nóżkach) i kubki o wysokiej szyjce, z uchem łączącym krawędź z nasadą szyjki oraz kubki beczułkowate, przypominające formą naczynia z kultury unietyckiej. Spotyka się też smukłe wazki o wyodrębnionych wysokich szyjkach, zaopatrzone w małe uszka u nasady szyi, naczynia o esowatym profilu, o powierzchni obmazywanej lub zdobionej tekstylnym ornamentem, a także różne odmiany mis. Wśród motywów i technik zdobniczych spotyka się inkrustację, zapewne zapożyczoną z południa.

Na osadach znajduje się dużo form odlewniczych, jak też liczne wyroby brązowe: szpile różnych typów, siekierki z piętką, groty włóczni i czekany.

Dużo jest także wyrobów z kości i rogu, są to: szydła, igły, kopaczki, młotki rogowe, narzędzia o zębatej krawędzi, wykonane najczęściej na łopatkach bydlęcych, a także różne ozdoby, między innymi pierścienie zdobione spiralami, liniami falistymi czy plecionką. W zdobnictwie na tych wyrobach występują nawiązania do mykeńskich elementów zdobniczych.

Zanik i wpływ na powstanie innych kultur

W okresie swojego pełnego rozwoju, kultura madziarowska oddziaływała w kierunku zachodnim, a także w pewnym stopniu w kierunku północnym. W wyniku tych oddziaływań, a prawdopodobnie także w związku z przemieszczeniami ludności madziarowskiej na tereny zajmowane dotąd przez ludność kultury unietyckiej, wytworzyła się na południowych i środkowych Morawach, a także w przyległej części Dolnej Austrii nowa jednostka kulturowa, czyli kultura wieterzowska. Wpływy kultury madziarowskiej w kierunku północnym doprowadziły do wykształcenia się na terenie Górnego Śląska, a zwłaszcza na Płaskowyżu Głubczyckim grupy nowocerekwiańskiej. Okres owej ekspansji niektórzy badacze określają jako „Brąz A3”. Kultura madziarowska zaczęła zanikać w okresie brązu B1 (1700–1500 lat p.n.e.), najdłużej utrzymując się w północno-zachodnich Węgrzech.

Bibliografia

• Marek Gedl, Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, część III Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1985
• Stary i nowy świat (Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego), pod red. Joachima Śliwy, Świat Książki, Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 2005