Gbeľany
 Pałac w Gbeľanach | |
| Państwo | |
|---|---|
| Kraj | |
| Powiat | |
| Starosta |
Jozef Martinček[1] |
| Powierzchnia |
7,13[2] km² |
| Wysokość |
361 m n.p.m. |
| Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość |
|
| Nr kierunkowy |
041 |
| Kod pocztowy |
013 02 |
| Tablice rejestracyjne |
ZA |
Położenie na mapie kraju żylińskiego  | |
Położenie na mapie Słowacji  | |
 49°12′44,72″N 18°50′54,11″E/49,212422 18,848364
| |
| Strona internetowa | |
Gbeľany – wieś (obec) w północno-zachodniej Słowacji, położona w kraju żylińskim, w okręgu Żylina.
Położenie[edytuj | edytuj kod]
Gbeľany leżą w Kotlinie Żylińskiej, ale północna część katastru wsi wspina się już na stoki Gór Kisuckich. Znajdują się niespełna 10 km na wschód od Żyliny.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Na terenie wsi znaleziono ślady osadnictwa zaliczanego do kultury halsztackiej, a także z okresu rzymskiego oraz wielkomorawskiego[5]. Historycy uważają, że początek osadnictwa współczesnej wsi należy datować na XIII w.[6] Pierwsze wzmianki o miejscowości, zapisanej jako Koblen, pochodzą z roku 1362[7]. W 1434 r. notowana ona była jako Villa Belene[6]. Należała ona wówczas do feudalnego "państwa" z siedzibą na zamku Strečno. Później występowała ona pod nazwami Possessio Gbelan (1483), Possessio Kbeleny (1520), Gbeblan, Gbelany (1773), Egbelény (węg.; 1907), a od 1920 Gbeľany.
W roku 1421 „państwo” przeszło w ręce Dersffych, następnie władali nim przedstawiciele Esterházych i Wesselényich. Gdy wyszedł na jaw udział Wesselényich w antyhabsburskim spisku majątek ten został im odebrany, a po upadku powstania Thökölyego (1685) przekazany cesarskim generałom, Fridrichowi i Johannowi Löwenburgom. Ci utworzyli nowe dominium z siedzibą w Tepličce nad Váhom, do którego należały i Gbeľany. W 1749 r. w wyniku podziału majętności powstało nowe „państwo”, w którego skład wchodziły: Gbeľany, Dolný Vadičov, Lutiše, Pažite, Riečnica, Terchová, Tižina oraz część Strečna. Jego właściciele, rodzina Szerényich, w 1756 r. wybudowali istniejący do dziś barokowy pałac[6]. W 1812 r. właścicielami wsi została rodzina Nyárych z Sučan, a w 1863 r. rodzina Zichych. W 1883 r. Karolina Zichy wniosła ten majątek jako wiano, wychodząc za mąż za Györgya Gusztáva Majlátha[6], hrabiego Ostrzyhomia. Ostatnim właścicielem Gbeľan był Ferdinand Ödön Majláth, który zmarł w 1929 r. Wdowa po nim, Huberta z d. Széchenyi, przeniosła się do Bratysławy, a po II wojnie światowej wyjechała do Szwecji.
Mieszkańcy wsi zajmowali się hodowlą bydła, drobnym rolnictwem i sadownictwem oraz pracą w lasach. Pracowali także na pańskich folwarkach w Gbeľanach, w Dolinie Vrátnej (stąd Starý dvor) oraz w Lutišach.
W Gbeľanach urodził się Rudolf Nyáry (1828-1900), ksiądz katolicki, kanonik ostrzyhomski i pisarz religijny.
Demografia[edytuj | edytuj kod]
Według danych z dnia 31 grudnia 2010, wieś zamieszkiwało 1213 osób, w tym 622 kobiet i 591 mężczyzn[8].
W 2001 roku rozkład populacji względem narodowości i przynależności etnicznej wyglądał następująco[9]:
Zabytki[edytuj | edytuj kod]
- Pałac (słow. kaštieľ) z połowy XVIII w., barokowy, zbudowany przez Szerényich. Murowany, piętrowy , nakryty dachem mansardowym. Front 11-osiowy, zaznaczony trzyosiowym pseudoryzalitem. Otoczony parkiem, założonym przez Nyárych w połowie XIX w., w którym był wydzielony sad owocowy i ogród warzywny[6]. Po II wojnie światowej przejęty przez państwo. Od 1967 r. mieściła się w nim dyrekcja Obszaru Chronionego Krajobrazu Mała Fatra (słow. Chránená krajinná oblasť Malá Fatra), a następnie, do 1995 r. mieściła się tu siedziba Parku Narodowego Mała Fatra. Przez następne 16 lat obiekt stał pusty i niszczał. W 2011 r. kupił go prywatny inwestor, który w 2015 r. uruchomił w nim czterogwiazdkowy hotel[10].
- Dwór (słow. kúria) z I połowy XIX w., klasycystyczny.
- Mauzoleum Nyárych z końca XIX w. (na cmentarzu), neogotyckie.
- Figura przedstawiająca św. Jana Nepomucena, wykuta z piaskowca w 1827 r. na polecenie Karola Nyáryego.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Lista wybranych wójtów, burmistrzów gmin i miast w wyborach do organów gminy. Štatistický úrad Slovenskej republiky. [dostęp 2011-12-30]. (słow.).
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: 7,13S_SK, om7014rr_ukaz: Rozloha (Štvorcový meter).
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Počet obyvateľov podľa pohlavia - obce (ročne). www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7101rr_obc: AREAS_SK.
- ↑ Statistical Office of the Slovak Republic (www.statistics.sk): Hustota obyvateľstva - obce. www.statistics.sk. [dostęp 2024-03-28]. Ustawienia: om7014rr_obc: AREAS_SK.
- ↑ Vladimír Adamec, Nora Jedličková: Slovensko. Turistický lexikon, wyd. Šport, slovenské telovýchovné vydavateľstvo, Bratislava 1991, ISBN 80-7096-152-X, s. 67
- ↑ a b c d e Mária Bizubová: Putovanie po okoli Žiliny s Thomasom Enderom (2) [w:] "Krásy Slovenska" R. 98, nr 7-8/2021, s. 63-65
- ↑ Statystyki ogólne miejscowości. Statistical Office of the Slovak Republic. [dostęp 2011-12-30]. (ang.).
- ↑ Dane statystyczne dotyczące liczby mieszkańców. Statistical Office of the Slovak Republic. [dostęp 2011-12-30]. (ang.).
- ↑ Statystyki mieszkańców na podstawie spisu statystycznego z roku 2001. Statistical Office of the Slovak Republic. [dostęp 2011-12-30]. (ang.).
- ↑ Bianka Stuppacherová: Gbeľany: Ako vytiahnuť kaštieľ z kaše (2016 r.) [w:] [1]
