Formacje mentalne

Formacje mentalne (devanāgarī: pali सङ्खार saṅkhāra, sanskryt संस्कार saṁskāra) – w filozofii buddyjskiej, to jedno z pięciu skupisk (pali khandha, sanskryt skandha), czyli kategorii zjawisk budujących każdą żywą istotę. Skupisko formacji mentalnych obejmuje tu też dwa inne skupiska: uczucia i percepcję, wydzielone z nich dla podkreślenia ich wagi.

Formacje mentalne dzieli się na pięćdziesiąt dwa rodzaje. Oprócz wymienionych dwóch (uczuć i percepcji) wyróżnia się:

• jedenaście ogólnych (powszechnych) elementów psychologicznych,
• dwadzieścia pięć wzniosłych (pali sobhana) cech,
• czternaście karmicznie szkodliwych cech (pali akusala).

Jedenaście powszechnych formacji mentalnych (pali aññasamāna)

• Pięć zawsze obecnych w każdej świadomości (pali sabbacitta):

(1) Wrażenia świadomości (phassa)

(2) Wola (cetanā)

(3)(Mentalna) witalność (jīvita)

(4) Skupienie medytacyjne (samādhi)

(5) Uwaga (manasikāra)

• Sześć szczegółowych (pali pakinnakā) nie w każdej świadomości:

(6) Koncepcja myślowa (vitakka)

(7) Dyskursywne myślenie (vicāra)

(8) Determinacja (adhimokkha)

(9) Wysiłek (viriya)

(10) Entuzjazm (pīti)

(11) Zamiar (chanda)

Dwadzieścia pięć wzniosłych, czystych (pali sobhana) formacji mentalnych

• Główne występujących w każdej wzniosłej świadomości:

(12) Wiara/zaufanie (saddhā)

(13) Uważność (sati)

(14) Wstyd moralny (hiri)

(15) Strach moralny (ottappa)

(16) Szczodrość (alobha)

(17) Brak nienawiści (adosa)

(18) Równowaga (tatra-majjhattatā)

(19) Uspokojenie czynników mentalnych (kāya-passaddhi)

(20) Uspokojenie świadomości (citta-passaddhi)

(21) Zwinność lub lekkość czynników mentalnych (kāya-lahutā)

(22) Zwinność lub lekkość świadomości (citta-lahutā)

(23) Elastyczność czynników mentalnych (kāya-mudutā)

(24) Elastyczność świadomości (citta-mudutā)

(25) Zdolność do przystosowania czynników mentalnych (kāya-kammaññatā)

(26) Zdolność do przystosowania świadomości (citta-kammaññatā)

(27) Sprawność czynników mentalnych (kāya-pāguññatā)

(28) Sprawność świadomości (citta-pāguññatā)

(29) Prawość czynników mentalnych (kāya’ujukatā)

(30) Prawość świadomości (citta’ujukatā)

• Sześć drugorzędnych to:
  • Trzy powstrzymania (viratiyo):

(31) Właściwe działanie ciała (sammākammanto)

(32) Właściwa mowa (sammāvācā)

(33) Właściwe zarobkowanie (samma-ājīvo)

• • Dwa nieograniczone stany (appamaññā):

(34) Współczucie (karunā)

(35) Życzliwa radość (muditā)

• • Zdolność mądrości (paññindriya), czyli (36) brak złudzeń (amoha) = mądrość (paññā)

Czternaście szkodliwych formacji mentalnych (pali akusala)

• Cztery główne występujące w każdej szkodliwej świadomości:

(37) Złudzenie (moha)

(38) Brak moralnego wstydu (ahirika)

(39) Brak moralnego strachu (anottappa)

(40) Podniecenie (uddhacca)

• Dziesięć drugorzędnych (nie w każdej szkodliwej świadomości):

• • Cztery zakorzenione w nienawiści:

(41) Nienawiść (dosa)

(42) Zazdrość (issā)

(43) Skąpstwo (macchariya)

(44) Zmartwienie (kukkucca)

• • Pozostałe:

(45) Chciwość (lobha)

(46) (Niewłaściwy) pogląd, wgląd (ditthi)

(47) Duma, pycha (māna)

(48) Lenistwo (thīna)

(49) Ociężałość (middha)

(50) Sceptycyzm (vicikicchā)

Bibliografia

• "Słownik buddyjski" Nyanatioka Mahathera (http://sasana.pl/slownik-buddyjski)